Programma
- 15u. Verwelkoming door Jacques Van Keymeulen (vast secretaris van de KANTL en eindredacteur van het VWVG), met toelichting bij de tweede editie
- 15.15u. Luc De Grauwe: ‘Veel voorkomende toponymische elementen in het DVG’
- 15.40u. Jozef van Loon: ‘Antroponymie van Noordwest-Europa tot de twaalfde eeuw I. Vorm en betekenis van de namen’
- 16.15u. Gelegenheid tot het stellen van vragen
- 16.30u. Dankwoord door José Cajot, algemeen secretaris van de KCTD
- 16.40u. Receptie in de salons van de KANTL
Tijdstip: 23 juni om 15 uur
Plaats: Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren, Koningstraat 18, 9000 Gent
Praktisch: Gratis toegang, wel graag vooraf inschrijven via secretariaat@kantl.be.
Partners:
Meer info over de werken
1. De Vlaamse Gemeentenamen - Verklarend Woordenboek (DVG) (2de editie) (Debrabandere e.a.). Peeters - Leuven 2022 (355 blzn.) (53€)
Er is waarschijnlijk geen enkel domein van de taal waarover zoveel verhalen de ronde doen als over de herkomst van namen. Veel mensen zijn immers in die herkomst geïnteresseerd: Wat betekent mijn familienaam? Waar komt de naam van mijn gemeente vandaan? Wat is de geschiedenis ervan?
Nagenoeg alle plaatsnamen zijn erg lang geleden ontstaan, waardoor de etymologie ervan voor het grote publiek erg duister is, en waardoor er ook allerlei fantastische verhalen de ronde doen. In mei 2005 lanceerde Jacques Van Keymeulen in de Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie (KCTD) het voorstel om alle toponymische kennis over gemeentenamen samen te brengen en een etymologisch woordenboek te schrijven voor alle eigennamen van plaatsen die sedert 1830 een eigen burgemeester hebben of hebben gehad. De toponymisten van de (KCTD) onthaalden het voorstel met enthousiasme en togen aan het werk. Dat werk resulteerde in 2010 in een woordenboek van de Vlaamse gemeentenamen, waarin de herkomst van meer dan 1200 namen in heel Vlaanderen en het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest werd verklaard. De auteurs waren Frans Debrabandere, Magda Devos, Paul Kempeneers, Victor Mennen en Ward Van Osta. De eindredactie was in handen van Hugo Ryckeboer (†).
De taalwetenschap staat echter niet stil, en na 10 jaar was er een tweede editie nodig. Dat komt doordat er nieuwe vindplaatsen van oude spellingen voor gemeentenamen zijn ontdekt, bijvoorbeeld de spelling uuigle (voor Wichelen) in de huwelijksoorkonde uit 972 van keizer Otto II met de Byzantijnse prinses Theofanu, en ook zijn er nieuwe taalkundige inzichten, waardoor een etymologie soms herbekeken moest worden. Bovendien zijn er door recente fusies ook nieuwe gemeentenamen ontstaan, zoals Kruisem en Lievegem, die ook aandacht verdienen. Bij de tweede editie kregen de toponymisten van de eerste uitgave het gezelschap van Luc De Grauwe, Jan Segers (†), Karel Leenders en Bram Vannieuwenhuyze; Jacques Van Keymeulen was eindredacteur.
De opbouw van elk woordenboekartikel is dezelfde als bij de eerste editie. Na de gemeentenaam in vetjes, staat eventueel de naam van de huidige fusiegemeente, de afkorting van de provincie en de dialectische naam van de gemeente in fonetisch schrift. Sommige mondeling overgeleverde dialectische namen zijn eeuwenoud: de naam van het West-Vlaamse Koekelare wordt nog steeds als Kookelare uitgesproken. Het dialect heeft hier de West-Germaanse lange oo bewaard, waaruit eeuwen geleden de huidige oe-klank is ontstaan. Sommige dialectnamen zijn helemaal anders dan de officiële naam: de inwoners van Nederzwalm noemen hun dorp Alderheligen; die van Steendorp noemen hun dorp ‘tGelaag. Ook afwijkende inwonernamen worden opgenomen: in Oudenaarde wonen Oudenardisten, in Ninove Ninovieters, in Hoegaarden Hoegaardiers.
De etymologische uitleg start met het vermelden van de oude spellingen voor de naam. Die moet men immers kennen om daarna via de kennis van de historische dialecten de betekenis te kunnen achterhalen van de woorden waaruit de naam is ontstaan. Door die oude spellingen wordt bijvoorbeeld duidelijk dat men bij het toponiem Oostkamp aan een paardenweide moet denken, wegens de vermelding Horscamp in het jaar 1089. Diepenbeek gaat wegens de attestatie uit ca. 1092 Tidebechen terug op Germaans *theudan-baki 'beek van Theudo' en heeft dus niets met een diepe beek te maken. Net als bij Oostkamp moet bij Diepenbeek volksetymologie ingeroepen worden om de huidige vorm van de eigennaam te verklaren. Kennis van historische woordenschat maakt duidelijk dat het element roos in toponiemen teruggaat op het Germaanse woord *rausa, dat ‘riet’ betekent. Rozebeke en Roosbeek hebben dus niets vandoen met rozen, maar alles met laag gelegen, waterrijk gebied waar veel riet groeide.
Het woordenboek geeft steeds de beste, dat wil zeggen de meest aanvaardbare verklaring. Pertinent foute of achterhaalde verklaringen worden enkel vermeld als ze een hardnekkig leven leiden en rechtzetting behoeven. Om steeds terugkerende uitleg voor veel voorkomende bestanddelen zoals -aard, -broek, -donk, -gem, -hout, -lo enz. te vermijden zijn die elementen apart als artikel opgenomen en verklaard. Met afkortingen (sigels) wordt naar de vakliteratuur verwezen; de bibliografie achteraan in het boek is zeer uitgebreid.
De etymologie van de plaatsnamen biedt ons een blik op de nederzettingsgeschiedenis van de Lage Landen: er is een Voor-Germaanse of ‘Belgische’ laag, een Gallo-Romeinse laag en een Germaanse laag. Een aantal namen is oeroud en de herkomst ervan is nog steeds in nevelen gehuld en geeft aanleiding - ook onder de specialisten - tot verschillende hypotheses. In het woordenboek wordt echter geprobeerd om telkens een plausibele en gefundeerde verklaring voor te stellen, volgens de huidige stand van het wetenschappelijk toponymisch onderzoek. Op die manier wordt de lezer een houvast geboden te midden van de stroom dilettantische verklaringen die vaak in lokale tijdschriften of op internet gepubliceerd worden.
Samenvatting
Er is waarschijnlijk geen enkel domein van de taal waarover zoveel verhalen de ronde doen als over de herkomst van namen. Veel mensen zijn immers in die herkomst geïnteresseerd: Wat betekent mijn familienaam? Waar komt de naam van mijn gemeente vandaan? Wat is de geschiedenis ervan? De Koninklijke Commissie voor Toponymie en Dialectologie (KCTD) heeft het tot haar taak gerekend om de herkomst te verklaren van alle plaatsen die sedert 1830 een burgemeester hebben of hebben gehad. Dat resulteerde in etymologische uitleg voor meer dan 1200 gemeenten in Vlaanderen en het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest. De eerste editie van ’De Vlaamse Gemeentenamen’ verscheen in 2010. Een tweede editie was nodig aangezien er opnieuw ontdekkingen zijn gedaan van oude spellingen en ook zijn er nieuwe wetenschappelijke inzichten. De bedoeling van het boek is wetenschappelijk gefundeerde etymologische uitleg te verstrekken aan een groot publiek: op die manier wordt de lezer een houvast geboden te midden van de stroom dilettantische verklaringen die vaak in lokale tijdschriften of op internet gepubliceerd worden.
2. Antroponymie van Noordwest-Europa tot de twaalfde eeuw. Deel I: Vorm en betekenis van de namen (Jozef van Loon). Peeters - Leuven 2021 (401 blzn.) (55€)
Het boek is het eerste van twee delen waarin de evolutie wordt beschreven van de West-Europese persoonsnamen van de late oudheid tot omstreeks 1200. Die laatste grens is niet willekeurig. Ze markeert het einde van een lange periode van eennamigheid en het verschijnen van de eerste toenamen en latere familienamen. Het eerste boek behandelt de vorm- en betekeniskenmerken van de namen en hun ontwikkeling. Het is vrijwel uitsluitend gewijd aan namen van Germaanse oorsprong aangezien die van de vijfde tot de elfde eeuw de hele West-Europese naamgeving, ook de Romaanse, beheersten. In het eerste deel worden de karakteristieke tweestammige namen van het type Theuda-rīk, Gera-trūd behandeld, in het tweede deel verkorte namen van het type Odo, Hetti, Avecin, Birhtilo, Bettekin, Lamsin en vele andere, in het bijzonder de suffixen waarmee ze gevormd zijn.
Deel deze pagina